Dünyanın ilk İslâm Cumhuriyeti 80 yıl önce bugün kurulmuştu!

FAHRETTİN DEDE/İSTANBUL - Dünyanın ilk İslam Cumhuriyeti 80 yıl önce bugün kuruldu. Türklerin ata yurdu Doğu Türkistan topraklarındaki Müslümanlar, modern dünyaya varlıklarını kurdukları devletle kabul ettirdiler. Bundan tam 80 yıl önce kurulan Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, Emevilik, Abbasilik ve Osmanlı gibi imparatoryal hilafet yönetimlerinin ardından kurulan ilk İslam Cumhuriyeti oldu. Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüne kadar hutbelerin Osmanlı padişahlarının adına okunduğu bölgede, Türk Müslümanlar Osmanlı hilafetine dinî olarak bağlı idiler. Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşünün ardından siyasî ve dinî boşluğun hissedildiği bölgede bir İslam Cumhuriyeti kuruldu. Türkistan’da Müslümanlar İslam’a dayalı bir yönetim kurarken Türkiye’de laik bir yönetim kuruldu, başta Mısır ve Pakistan olmak üzere Afrika ve Asya’daki Müslüman halkların yaşadığı ülkelerde ise sömürgeye dayalı İngiliz yönetimleri kuruldu.

DOĞU TÜRKİSTANLILARIN DESTANSI DİRENİŞİ

Bölgede var olan Çin işgaline karşı ayaklanan Müslümanlar, 12 Kasım 1933’te Kaşgar merkezli olarak kurdukları Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti ile kendi devletlerini kurdular.

Müslüman Doğu Türkistan halkı önce 1931’de Kumul’da sonra da 1932’de Turfan’da isyan başlattılar. Ma Chungying ordusunun saldırıya uğramamış Tarım havzasının güneyindeki Hotan’da da 1933’te Muhammed Amin Buğra işgalci Çinlere karşı başkaldırdı. İsyancılar Hanlı memurları kovarak Hotan’ı aldıktan sonra Yarkand ve Kaşgar’a ilerleyerek Kumlu ve Turfan’dan sağınmış güçleriyle birlikte 12 Kasım 1932’de bu devletin kuruluşunu ilan ettiler.

MECLİS DUALARLA AÇILDI, VEKİLLER KUR’AN’A YEMİN ETTİ

Doç. Dr. Alimcan Buğda’nın “Tarihi Vesikalarda 1933 Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti ve Anayasası” isimli kitabı, Doğu Türkistanlıların nasıl devletleştiğini anlatıyor. Türkiye’de laiklik uygulamalarının had safhada uygulandığı bir dönemde dualarla açılan Kaşgar Meclisi’nde Kur’an-ı Kerim’ler okunarak dualar edildi. 23 Recep Cumartesi (14 Kasım 1933) Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti’nin milletvekilleri Kur’an-ı Kerim’i öperek yemin ettiler. Pazar günü ise asker, komutanlar ve mülkî erkan Yarbağ Taşı’ndaki köprü önünde toplandı ve 41 pare top atışı yapıldı. Bayrak olarak da Gök bayrak kabul edildi. Ardından devlet, İslamî ve millî kültürün korunması için ‘Şerkî Türkistan Hayatı’ (Doğu Türkistan Hayatı) adıyla gazete yayınlarına başladı. Bağımsızlık nişanesi olarak Doğu Türkistan İslam Cumhuriyeti, ‘pul’ adı verilen para bastırarak bölgede Çin paralarının kullanımı yasaklandı. Ülke, vatandaşlarına pasaport dağıtımından nüfus cüzdanına kadar her türlü hizmeti verdi. Doğu Türkistan’da kurulan bu İslam Devleti’nin adalet işlerini ise Şeyhü’l İslamlık makamındaki isim bakıyordu. Ülkede kısa sürede şer’î esaslara dayalı Mahkemeler kuruldu. 30 maddeden oluşan anayasa hazırlandı.

ON YILLARDIR SÜREN İŞGAL

Turfan’ı işgal eden Ma Chungying ordusunun tehdidine karşı Urumçi’deki ‘Sincan Eyalet hükûmeti’ Sovyetler Birliği’nden yardım ve müdahalesini istedi ve bunun ardından 1934’de Kızıl Ordu’ya bağlı iki tugay Urumçi’ye girdi.  Kızıl Ordusu’ndan kaçan Ma Chnagying ordusu Hotan’a saldırıp Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti ordusunu katletti. Bunun sonucunda 6 Şubat 1934’te Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti yıkıldı.