Beynimizin şaşırtan harika özelliği: Nöroplastisite

Bilim, ortalama olarak 20’li yaşların başında insan beyninin gelişiminin durduğunu söylemekteydi, ta ki nöroplastisite (esneklik, elastikiyet) kavramı keşfedilinceye kadar.

Nöroplastisite terimi; beynin veya sinir hücrelerinin (nöron) esnekliğini ve değişebilir oluşunu sağlayan ve her biri kendi kompleks (karmaşık) mekanizmaları içeren birçok durum ya da olguyu tanımlamak için kullanılmaktadır.

Nöroplastisite; gelişim, öğrenme, büyüme, yaşlanma, bozulma, hasarlanma, iyileşme, tedavi, terapi ve rehabilitasyon gibi farklılaşmaların yaşandığı tüm süreçlerde ortaya çıkan değişim ve düzenleme mekanizmalarının yönlendirdiği tüm ‘yeni’ veya ‘yeniden’ yapılanmaları kapsar.

Gerçekten de vücudumuzdaki en değerli organımız olan beynimizin kendini yenileyebilme ve değiştirebilme özelliğinin olması, insanoğlu için Rabbimizin paha biçilemez nimetlerinden bir tanesidir. Evet, beyin hücrelerimiz belki çoğalamıyor ancak nöroplastisite özelliği ile değişim ve gelişim gösterebiliyor.

Peki, beynimizin değişim gösterebilme özelliğinin bizlere ne gibi faydaları olabilir? Öncelikle gelişmiş bir beynin en büyük özelliği nöronlar arasındaki sinaps bağlantılarının fazla olmasıdır. Beyinde ne kadar çok sinaps bağlantısı varsa o kadar fazla bilgi depolanabilir ve gerektiğinde çağrılabilir diyebiliriz. Plastisite işte bu nöronlar arası bağlantı sayısını artırmaktadır. Bunun dışında, beyindeki nöroplastisite kapasitesi yüksek olan kişilerin öğrenme becerileri ve değişen şartlara uyum sağlayabilme kapasiteleri de daha gelişmiş olur. Kısacası, beynin nöroplastisite kapasitesinin fazla olması, beyni kullanabilme kapasitesinin de fazla olması demektir diyebiliriz.

İnsan beyninde nöroplastisitenin en yüksek olduğu dönem iki yaşına kadarki kritik dönemdir. Bu dönemde çocuğun öğrendiği her yeni yetenek onun beynini inanılmaz bir hızla değiştirir.

Nöroplastisitenin Faydaları 

Maymunlar üzerinde yapılan bir deney, yavru maymunların sadece kaşık tutmayı öğrenmesinin beyindeki 15 ila 20 farklı kortikal alanı değiştirdiğini göstermiştir. Kaşık tutmak gibi basit bir eylemi öğrenmek bile beyni bu kadar değiştiriyorsa, bir de “dil öğrenmenin” beyni ne kadar değiştirdiğini düşünelim. Yeni bir dil öğrenmek, yeni bir aleti kullanmayı öğrenmek, yeni bir beceri geliştirmek ya da egzersiz şekli öğrenmek beynimizi en çok değiştiren eylemlerdir. İnsan beyni her zaman yeniden şekillendirilebilir.

Hoşa gitmeyen yönü

Deneyimlerimizin beynimizin fiziksel yapısını değiştirmesi şimdiye kadar çok hoş bir fikir gibi görünse de, nöroplastisitenin sevmeyeceğimiz bir yönü de var: Bağımlılık. Alkol, sigara, uyuşturucu ve uyarıcılar gibi bağımlılık yapıcı maddeler de beynimizi değiştiren deneyimlere sebep oluyor. Üstelik beyin devrelerindeki değişim sonucu oluşan bağımlılık; kokain, eroin gibi bazı maddelerde hemen ilk denemede oluşabiliyor. Yani kokain kullanımı sinaptik iletimi o kadar hızlı bozabiliyor ki, bazı insanlar hemen ilk denemelerinde bağımlılık geliştirebiliyor. İnsanın şaşırtıcı yeteneklerini ortaya çıkaran nöroplastisite, böyle bir durumda üzücü sonuçlara sebep olabiliyor.

Beynimizin nöroplastisitesini nasıl artırabiliriz?

*Bu soruya verilebilecek en kısa cevap; çok fazla okumayı ve öğrenmeyi asla bırakmamak diyebiliriz. Çünkü çalışan demir pas tutmaz ve beyin de en fazla bu yollarla yeni sinaps bağlantıları oluşturabilmektedir.

*Aralıklı açlık diyeti: Sinir hücrelerinin büyümesini teşvik eder, zihin fonksiyonlarını geliştirir ve beyin hastalıkları riskini düşürür.

*Seyahat etmek: Yeni yerler görmek, başka insanlar tanımak, değişik yiyeceklerden tatmak beyinde yeni yollar sağlar ve zihin aktivitesini artırır.

Kelime dağarcığını geliştirmek: Görsel ve işitsel süreçlerin yanı sıra hafıza gücünü de çoğaltır.

Uyku: Düzenli ve yeterli uyku yine beynimizi güçlendirir.

İstikrarlı egzersiz ve yürüyüş: Yeni nöron oluşumuna fayda verir. Hafıza gücünü ve diğer zihin işlevlerini artırır.

Beynimiz nöroplastisiteye (esnekliğe) sahip oluşuyla ölene kadar öğrenmeye ve gelişmeye açıktır. Kısacası dinimizin emri olan ‘beşikten mezara ilim’ nöroplastisite ile sağlanır. Nöroplastisenin keşfi öğrenmenin ömür boyu sürebileceğini göstermiştir. Ancak alkol, uyuşturucu gibi zarar veren eylemler beynimizi olumsuz yönde etkilemektedir.