CHP, İran Şahı görmesin diye çarşafı yasaklamıştı

CHP, İran Şahı görmesin diye çarşafı yasaklamıştı

MUSTAFA ARMAĞAN

İşte arşiv belgesi ve altında kırmızı yazıyla bir not!

“8 Ocak 2024 tarih ve 97024 sayılı OLUR ile GİZLİLİĞİ KALDIRILDI.”

Demek üzerinden 90 yıl geçince belgeler üzerindeki gizlilik kararı kaldırılıyormuş. Bu şekilde pek çok gizliliği kaldırılan belge mevcut Devlet Arşivi’nde. Son yıllarda bu sayı hızla artınca arşiv şenlendi. Ama biz üzüldük okuduklarımızdan.

Yine de gizli kalmasına üzülmekten ise açıldıktan sonra üzülmek yeğdir. (Kemalistler tersini düşünse de.)

İşte 10 Temmuz 1934 tarihli belge gizliliği kaldırılanlardan sadece biri elbette.

İran Şahı Rıza Pehlevi, 1934 yılının 10 Haziran ile 6 Temmuz tarihleri arasında Türkiye’yi ziyaret etmişti. Mübalağalı bir şekilde “Şehinşah” yani ‘Şahlar Şahı” unvanıyla tahtta oturan Rıza Pehlevi, son üçünü Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal ile birlikte olmak üzere Trabzon, Samsun, Ankara, İstanbul ve İzmir şehirlerini ziyaret etmişti. İstanbul’dan İzmir’e giderken de yol üstünde bulunan Orhangazi’den ve onu müteakip Bursa’dan geçmeleri gerekmiştir. 

İşte elimizdeki belge, Şah Rıza Pehlevi’nin Orhangazi’den geçeceği sırada o zamanki adı Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) olan CHP Orhangazi ilçe yönetiminin; fırsat bu fırsat diyerek, belgedeki deyişle bunu fırsat ve vesile kabul ederek “çarşaf ve benzeri kıyafetlerin” kaldırılması için düğmeye bastığını kayda geçirmiş. (Bu arada hatırlatalım: O zamanlar memleketi Cumhuriyet Halk Partisi yönetir, valiler aynı zamanda CHP il başkanı, kaymakamlar da CHP ilçe başkanı olurdu. Bir başka deyişle CHP eşittir “devlet” demekti.)

Belge konuşsun, biz dinleyelim. (O dönemin Türkçesi maalesef anlaşılamadığı için bazı kelimeleri sadeleştirmek zorunda kaldım.)

“CHP Bursa İl Başkanlığından CHP Orhangazi İlçe Başkanlığına

Teşkilatımızın (Orhangazi ilçesi yönetim kurulu ve belediyesi) Büyük Reisimiz Gazi hazretlerinin ve misafirleri Şehinşah hazretlerinin kasabalarından geçecekleri haberini fırsat ve vesile tutarak belediyede olağanüstü bir toplantı yaparak çarşaf ve benzeri kılığın kaldırılmasına ittifakla karar vermiş ve uygulamasına başlamışlardır.

Esasen köhne ve batıl bir zihniyetin ve âdetin şurada, burada birer döküntüsü hâlinde kalan bu manzaranın büyük Milletimizin asil ve saygıdeğer kadınına yaraşan medeni kıyafetle değiştirilmesi yarattığımız inkılabın da gereğidir.

Orhangazi halkı teşkilatımızın bu isabetli kararından cidden memnun kalarak ve müteşekkir olarak gereklerini derhal yerine getirmeye gayret etmektedirler.

Bu itibarla millî hâkimiyetin kurulmasında, büyük TÜRK devletinin kuruluşunda ve inkılabın her yeni hamlesinde tarihen de önayak olmak ve fiilen yaratmak vasfını taşıyan Partimizin bu değiştirmede etkili ve yapıcı olmasını dileriz.

İlgililerden ve yönetim kurulunuzdan oluşacak bir toplantı yaparak, bu konu üzerinde kamuoyunun duygularına uyum sağlayacak ve tabii başarısını getirecek verimli bir karar alınmasını ve en kısa bir zamanda uygulamasına geçilerek bu şerefli hizmetin başarılmasını ve sonucun bildirilmesini reca eder, saygı ve sevgilerimi sunarım efendim.

C.H.P. İl Başkanı”

Kaynak: CUMHURİYET ARŞİVİ 601 79 2

Hemen bu yasağın sadece Bursa’nın Orhangazi ilçesinde uygulandığını, dolayısıyla oraya mahsus bir uygulama olduğunu savunmaya kalkacak “sıvamacı” Kemalistlere üzücü haberi vereyim gecikmeden. Bu karar Şah’ın ziyaret ettiği diğer şehirlerde de uygulanmış.

11 Haziran 1934: “Trabzon Valiliği, Şah’ın ziyareti münasebetiyle kadınların çarşaf giymesini men etmiştir.”

12 Haziran: “Samsun’da polis, çarşaf giyen hanımları uyarmış, bazıları ferace (çarşaf)larını çıkarmıştır.”

16 Haziran: “Ankara genelinde kılık kıyafet nizamı sıkı kontrol altına alınmıştır.” 

18 Haziran: Milliyet gazetesi: “İstanbul’da Şah’ın göreceği yerlerde hanımlar modern elbise giyecekler.”

23 Haziran: Yeni Asır: “İzmir limanında çarşaflar toplanmış, yollar temizlenmiştir.”

Böyle.

Arşivler konuşmaya başladı bir kere.