İngiliz arşivlerindeki kuyumcu titizliğinde yürütülen kazıdan çıkan flaş kitap… Misyoner İstihbaratçılar
Raflardaki yerini alan Misyoner İstihbaratçılar adlı kitap, Dr. Berna Çaçan Ongun’un kaleme aldığı eser, Osmanlı topraklarında “din” ve “arkeolojik araştırma” perdesi altında yürütülen İngiliz istihbarat ve misyonerlik faaliyetlerini ayrıntılarıyla gün yüzüne çıkarıyor.
İngiliz arşivlerinde yıllara yayılan titiz incelemelerin ürünü olan Misyoner İstihbaratçılar, yerini aldı. Dr. Berna Çaçan Ongun’un kaleme aldığı eser, Osmanlı topraklarında “din” ve “arkeolojik araştırma” perdesi altında yürütülen İngiliz istihbarat ve misyonerlik faaliyetlerini ayrıntılarıyla gün yüzüne çıkarıyor. Hayat Yayınları’nın “Deşifre X Kitaplar” dizisinde yayımlanan kitabın editürlüğünü gazeteci Kamuran Akkuş üstlenmiş. Eserde, İngiltere’nin Kilise Misyoner Cemiyeti (KMC) üzerinden yürüttüğü politikaları da “silahsız Haçlı Seferi” kavramı çerçevesinde analiz ediliyor.
Ongun’un aktardığına göre 1400–1922 döneminde Osmanlı Devleti üç kıtayı birleştiren jeopolitik konumuyla Avrupa’nın siyasal ve ekonomik çekim noktalarından biriydi. İngiltere, Hindistan yolunun güvenliğini sağlama ve Rusya’nın güney yönlü etkisini dengeleme amacıyla Osmanlı’yı diplomatik olarak destekler görünse de, bu politikanın arka planında “kaleyi içten fethetme” stratejisi bulunuyordu. Öğretmen, doktor, seyyah, din adamı ya da arkeolog kimliğiyle dolaşan misyonerler, yerel halkla temas kurarak etnik-dini yapıyı inceliyor, bölgedeki güç dengelerine dair stratejik bilgiler topluyor, hazırladıkları raporlarla İngiltere’nin siyasi planlamasına doğrudan katkı sağlıyordu.
Gertrude Bell ve arkeolojinin istihbarata dönüşen yüzü
Kitapta öne çıkan en önemli isimlerden biri Gertrude Bell. İngiltere’nin ilk kadın istihbarat subaylarından olan Bell, Irak’ın siyasi yapılanmasının şekillenmesinde rol oynamış bir figür olarak değerlendiriliyor. 1909’da Babylon kazılarına katılan Bell, arkeolojik çalışma görüntüsü altında aşiret yapısı, enerji kaynakları ve bölgesel dengelere ilişkin bilgiler kaleme almıştı. Bell’in yakın dostu ve çalışma arkadaşı T.E. Lawrence (Arabistanlı Lawrence) ise 1910’da Osmanlı topraklarına yine “arkeolojik araştırma” amacıyla gelmiş görünüyordu. Ancak Ongun’un tespitlerine göre Lawrence’ın faaliyetleri, Mezopotamya’dan Mısır’a kadar uzanan geniş bir hatta petrol bölgelerini ve etnik yapıları haritalandırmaya dayanıyordu.
1921’de Winston Churchill’in Giza Piramitleri’ne yaptığı ziyarette Bell ve Lawrence’ın aynı heyette yer alması, arkeolojik faaliyetin diplomasi ve istihbaratla iç içe geçtiğinin sembolik bir göstergesi olarak değerlendiriliyor.
Agatha Christie’den Max Mallowan’a: Arkeolojinin gölge alanı
Kitabın dikkat çeken bir diğer bölümü ise polisiye edebiyatın usta ismi Agatha Christie’ye ayrılmış. Christie’nin eşi Sir Max Mallowan aracılığıyla yürütülen arkeolojik kazılara katıldığı; bu süreçte Orta Doğu’daki İngiliz arkeoloji okullarıyla yakın temas içinde bulunduğu belirtiliyor. Okulun kurucusu Gertrude Bell, başkanı ise dönemin Sömürge Ofisi yöneticisi Tümgeneral Percy Cox’tu. Ongun’un değerlendirmesine göre bu kurumlar yalnızca akademik çalışma yürütmüyor, aynı zamanda İngiltere’nin siyasi stratejisinin sahadaki uzantıları olarak işlev görüyordu.
Misyonerlikten istihbarata: William Jowett ve Malta hattı
Eser, rahip William Jowett’in 1815–1820 yılları arasında Malta merkezli yürüttüğü operasyonları da ayrıntılı biçimde inceliyor. Jowett’in yalnızca kutsal metinler dağıtmadığı, aynı zamanda Osmanlı’nın etnik ve kültürel kompozisyonuna dair derinlikli raporlar hazırladığı aktarılıyor. Ongun’un Türkçeye kazandırdığı Christian Researches in the Mediterranean adlı metinler, İngiltere’nin Ermeni, Süryani, Keldani, Arap ve Bulgar toplulukları üzerinden yürüttüğü nüfuz politikalarını belgeleyen önemli arşiv kaynakları arasında gösteriliyor.
Malta matbaasının İstanbul, İzmir, Ayvalık, Sakız Adası ve Atina’ya uzanan geniş bir ağın merkezi haline gelişi; okullar, kiliseler ve yerel dini liderlerle kurulan temaslar; eğitim kurumları üzerinden nüfuz oluşturma faaliyetleri kitabın temel vurguları arasında yer alıyor.
“Silahsız Haçlı Seferi”nin bıraktığı miras
Ongun’un çalışması, misyonerliği yalnızca dini tebliğ faaliyeti olarak değil, modern istihbaratın erken dönem örneği şeklinde ele alıyor. Arkeolojik kazılar, okul ve hastane açılışları, seyahatname üretimi ve bilimsel araştırma adı altında yürütülen temaslar, İngiliz emperyal politikasının çok katmanlı yapısını oluşturuyor. Charles Dickens’ın misyonerleri “buldukları her yeri daha kötü halde bırakan baş belaları” olarak tanımlayan sözü, bu faaliyetlerin Osmanlı toplumunda bıraktığı uzun vadeli etkilerin çarpıcı bir özeti niteliğinde.
Eser, arkeolojinin yalnızca geçmişi ortaya çıkaran bir disiplin olmadığını; aynı zamanda güç, bilgi ve hakimiyet ilişkilerinin şekillendiği bir alan olduğunu vurgulayarak, Osmanlı arkeolojisinin bugün hâlâ tartışılan “bağımlı bilgi üretimi” sorununa tarihsel bir düzlemden ışık tutuyor.
Kitaptan Öne Çıkanlar
Yeni kitap, İngiliz misyonerlerin Osmanlı topraklarındaki etkilerini ve stratejilerini gözler önüne seriyor.
İşte bazı başlıklar:
* İngiltere’nin Altın Çağı → 19. yüzyılın süper gücü İngiltere ve Osmanlı üzerindeki etkisi.
* William Jowett’in Stratejileri → Eğitim kurumları ve kutsal metinler aracılığıyla topluma sızma planları.
* Osmanlı Topraklarındaki Operasyonlar → İzmir, Ayvalık, Sakız Adası, Atina ve Mısır’daki misyoner faaliyetler.
* Tarihsel Perspektif → Tanzimat ve Islahat Fermanları, Şark Meselesi ve Batı’nın bölgedeki politik oyunları.
Bu kitap, tarih ve strateji meraklıları için Osmanlı dönemine farklı bir bakış açısı sunuyor.
{relation id:1966244 slug:'bmdeki-tarihi-konusmasi-yer-aldi-erdogandan-g20-kitapcigina-damga-vuran-sozler'}
