Yücel Kaya Giriş Tarihi: 2025-12-11 13:16

Cumhuriyet tarihinin 25 trajikomik olayı

1) Şapka Kanunu ve idamlar (1925) Cumhuriyet yönetimi, bir kıyafet düzenlemesini ideolojik gösteriye dönüştürerek Giresun’dan Erzurum’a kadar birçok şehirde halkı idam sehpalarına gönderdi; sıradan vatandaşlar Batıdan gelen şapkayı takmadığı için darağacında can verdi. Ülkede bir korku iklimi oluşturuldu. ➡ Bu olay, devletin kıyafet üzerinden rejim sadakati ölçmeye kalktığı trajikomik bir uygulamaydı.

2) Takrir-i Sükûn Dönemi: Ülkenin üç yıl sessize alınması (1925–1928) 1925’te çıkarılan kanunla ülke genelinde basın kapatıldı, muhalefet susturuldu, toplumun nefes alma alanları yok edildi; şehirden köye herkesin konuşması yasaklandı, ülke adeta ideolojik karantina altına alındı. Sesini çıkaranlar İstiklal mahkemelerinde yargılandı binlerce kişi idam edildi. ➡ Halkın “sükûn” adıyla zorla sessizliğe mahkûm edilmesi tam anlamıyla trajikomikti.

3) Harf Devrimi ve kolektif hafızanın silinmesi (1928) Halka sorulmadan despot bir uygulama ile bir gecede Latin harflerine geçilerek toplumun yazılı kültürü kesintiye uğratıldı; çocuklar kendi tarihini öğrenmeden mahrum bırakıldı dedelerinin mezar taşlarını okuyamaz hâle geldi, halk okuma yazma bilmez ilan edilip eğitim seferberliği zorunlu kampanya hâline getirildi. ➡ Dil üzerinden hafızanın sıfırlanması toplumsal kopuş yapan trajikomik bir adımdı.

4) Halkevleri: Halk için açılan yerlerin halka yasaklanması (1932’den itibaren) “Halkevleri halka hizmet edecek” sloganıyla açılan kurumlar kısa sürede elit mekânlarına dönüştü; köylüler ve alt sınıflar çoğu zaman içeri bile alınmadı, devlet eliyle kültür mühendisliği yürütüldü. ➡ Halk adına açılan yerlerin halka kapatılması başlı başına trajikomik bir durumdu.

5) Türkçe ezan zorlaması (1932–1950) Ezan Arapça okunduğunda ceza verildi, imamlar tutuklandı, ibadetin dili yasaklandı; devlet dinin en temel uygulamasına müdahale ederek toplumla inanç arasında soğuk bir duvar ördü. ➡ İbadetin dilinin devlet tarafından belirlenmesi tarihî bir trajikomedi örneğiydi.

6) Menemen olayı ve rejim gösterisi (1930) Menemen’deki tartışmalı hadise üzerine jet hızında mahkemeler kuruldu, ifadeler çelişkili biçimde alındı ve infazlar hızla yapıldı; olay, rejimin sertliğini göstermek için kullanıldı. Yüzlerce kişi darağaçlarında can verdi. ➡ Yargısız ve aceleci uygulamalarla bir olayın rejim vitrini yapılması trajikomikti.

7) Serbest Fırka: 90 günlük demokrasi denemesi (1930) Halkın kısa sürede sahiplendiği Serbest Cumhuriyet Fırkası, demokratik bir nefes aralığı oluşturdu fakat rejim bu ilgiyi tehdit sayıp partiyi 90 gün içinde kapattı; demokrasi kontrollü bir gösteriye dönüştürüldü. ➡ Demokrasi denemesi yapıp halk destekleyince kapatmak tam anlamıyla trajikomikti.

8) “Kıl–Tüy Vergisi” ve ekonomik krizde aşağılayıcı vergiler (1930’lar) Devlet, ekonomik krizi aşmak için hayvanın kılından yününe kadar her şeyden vergi almaya başladı; köylü zaten kıt kaynaklarla yaşarken devlet onun sırtında en ufak bir parçayı bile gelir kapısı yaptı. ➡ Hayvanın kıllarından vergi almak ekonomik çaresizliğin trajikomik bir yansımasıydı.

9) Sakal ve bıyığın rejime sadakat ölçüsü sayılması (1930’lar) Asker, öğretmen ve memurların sakal-bıyık düzeni devlet emriyle belirlendi; sakal bırakan subay cezalandırıldı, bıyığın uzunluğu bile yönetmeliklerle ölçüldü, kişisel bakım ideolojik test hâline getirildi. Müslümanlar sakal bırakamaz oldu. Uzatanlar ise görevden alınıp hapsedildi. ➡ Sakalın devlet kontrolüne alınması rejimin absürt denetim anlayışının trajikomik örneğiydi.

10) Radyolarda Türk Halk Müziği ambargosu (1930’lar) Devlet, halkın kendi müziğini “gericilik” görerek radyolarda Türk Halk Müziği’ne fiilî yasak koydu; bunun yerine Batı müziği zorla dayatıldı ve toplum kültüründen kopartıldı. ➡ Milletin ezgisini susturup yabancı melodileri mecbur kılmak açık bir trajikomedi örneğiydi.

11) Yunan Başbakanı ile “Dostluk Pozları” (1930 – Venizelos Ziyareti) Kurtuluş Savaşı’nda ölümüne mücadele edilen Yunanistan’ın başbakanı Venizelos, 1930’da İstanbul’da çiçeklerle karşılandı, hatta İsmet İnönü eşi Mevhibe Hanım’ı Venizelos’un koluna taktı; savaş yaraları henüz kabuk bağlamamışken bu görüntü toplumda şok etkisi yaptı. ➡ Düşmandan yeni kurtulmuş bir milletin önüne bu sahneleri koymak trajikomik bir çelişkiydi.

12) Köy Enstitüleri: Eğitim mi üretim kampı mı? (1940–1954) Eğitim reformu diye açılan Köy Enstitüleri’nde öğrenciler tarlada çalıştırıldı, çocuk emeği “üretime katkı” diye meşrulaştırıldı; ideolojik eğitimin yanında ağır işçilik enstitülerin rutinine dönüştü. Ateist gençler yetiştirildi ve bu gençler Anadolu’nun çeşitli okullarında öğretmen olarak atanarak aynı zihniyette öğrenciler yetiştirmeye başladı. ➡ Okul adı altında tarım işçisi yetiştirmek eğitim tarihinin trajikomik sayfalarındandı.

13) Yerli Uçak Girişimcilerine engel: Hürkuş ve Demirağ’ın uçakları (1930’lar–1940’lar) Vecihi Hürkuş ve Nuri Demirağ’ın yerli uçakları devlet desteği yerine engellemelerle karşılandı; izin verilmedi, sipariş verilmedi, hatta bazı uçaklar çürümeye terk edildi, projeler sabote edildi. ➡ Kendi mucitlerine engel olup yabancıya kapı açmak millet adına trajikomik bir duruştu.

14) Şakir Zümre’nin Savunma Sanayi Fabrikasının soba atölyesine dönüştürülmesi (1930’lar) Balkan ülkelerine mühimmat satabilecek kapasiteye sahip Şakir Zümre’nin fabrikası, devlet yabancı firmalardan alım yapınca siparişsiz kaldı; sonunda modern savunma tesisleri soba ve sac üretir hâle getirildi. ➡ Uçak bombası fabrikasını soba atölyesine dönüştürmek ülkenin sanayi trajikomedisiydi.

15) Hamam Vergisi: Temizliğin bile vergiye bağlanması (1930’lar) Tam adı hamam vergisi olmasa da temizlik gibi temel bir ihtiyaca bile vergi getirildi; hamama giren her vatandaştan ek para alındı, yoksul halk vergiyi ödememek için hamama gitmekten bile kaçınır hâle geldi. ➡ İnsanların temizlenmesini bile vergiye bağlamak bürokrasinin trajikomik çılgınlığıydı.

16) Köylüden vergi için jandarma baskınları (1930’lar–1940’lar) Sabahın köründe köylere giren jandarma ekipleri mahsul ambarlarını boşaltıyor, borcunu ödeyemeyen köylüyü zincire vuruyor, elindeki son hayvanına el koyuyor; köylü devleti baba değil ceberut olarak görmeye başlıyordu. ➡ Vergi adına köylünün malına çökmek devlet-halk ilişkisinin trajikomik bir çarpıtılmasıydı.

17) Yabancı okullar serbest, İmam-Hatipler kapalı (1930–1950 Arası) Devlet, Batı’ya ait okulları teşvik ederken dinî okulları kapattı; toplumun kendi kültürel eğitimini alması engellendi, yabancı kültüre kapılar açıldı, yerli değerler baskılandı. ➡ Kendi okullarını kapatıp yabancı okulları korumak çelişkilerle dolu trajikomik bir politikadır.

18) Kadınlara seçilme hakkı ama gerçek seçim yok (1934–1950) Kadınlara seçme ve seçilme hakkı verildiği ilan edildi ancak bir kadının seçilebilmesi için seçim olması gerekiyordu. Oysa gerçek çok partili seçim 1950’ye kadar yapılmadı; hak vitrine çıkarıldı fakat halkın iradesi işletilmedi. ➡ Hak verip kullanımını engellemek siyasetin trajikomik vitrinciliğiydi.

19) Atatürk’ü ilahlaştıranlar, cenazesini yıllarca müzede unuttu; onu Anıtkabir’e taşıyan Menderes’i idam etti (1938–1953) Resmî ideoloji, Atatürk’ü adeta “dokunulmaz bir put” hâline getirdi; eleştiri yasaklandı, heykeller dikildi, her kuruma fotoğrafları asıldı. Halkın ekmeği karne ile aldığı dönemde Anadolu’nun her iline ilçesine heykeller dikildi. Ama aynı zihniyet, Atatürk öldüğünde cenazesini tam 15 yıl boyunca Ankara Etnografya Müzesi’nde eşyaların arasında bıraktı. “Putlaştırma” gösterisi sürerken, fiiliyatta ortada “sahipsiz bir cenaze” vardı. Nihayet 1953’te, Demokrat Parti iktidarında Adnan Menderes, yıllardır bekletilen naaşı alıp Anıtkabir’e taşıttı. Ne acıdır ki Atatürk’ün hatırasına fiilen sahip çıkan Menderes, 27 Mayıs darbecileri tarafından idam edildi. ➡Bu tablo, rejimin çelişkilerini en çıplak hâliyle gözler önüne seren trajikomik bir ironi olarak tarihe kazındı.

20) Milli Piyango: Devlet eliyle kumar (1939) Ahlâk gerekçesiyle birçok yasak uygulanırken devlet, kumarı kendi tekelinde yürütmek için Milli Piyango’yu kurdu; halka şans oyunu dayatıldı, gelir kapısı yapıldı. ➡ Yasakçı devletin kumarı sahiplenmesi ironinin en trajikomik örneklerindendi.

21) 1960 Darbesi: Yüzde 50 oy alan iktidarın devrilmesi Milletin yarısının oyunu alan Demokrat Parti bir sabah tanklarla devrildi, Menderes ve arkadaşları idam edildi; darbe sonrası hazırlanan anayasa “özgürlük bayramı” diye sunularak halkın acısına adeta alaycı bir cevap verildi. ➡ Millet ağlarken elitlerin bayram yapması demokrasi tarihinin trajikomik tablosuydu.

22) 12 Mart ve 12 Eylül Darbeleri: “Demokrasiye balans ayarı” Her iki müdahalede de generaller darbeyi “demokrasi için” yaptıklarını söylüyor, halkın seçtiği yönetimler zorla devrilirken özgürlük söylemi darbeye kılıf olarak sunuluyordu. ➡ Darbenin adına demokrasi kılıfı takmak Türkiye siyasetinin trajikomik geleneği olmuştu.

23) 28 Şubat: Postmodern Darbe (1997) Tanklar sokaklarda yürütüldü, hükümet istifaya zorlandı, daha sonra “darbe değil süreç” denilerek olay makyajlandı; kelimelerle darbeyi örtme çabası diplomatik bir tiyatroya dönüştü. ➡ Zorbalığa “süreç” demek siyasal tarihimizin trajikomik kelime oyunuydu.

24) Başörtüsü Yasakları: Peruk serbest, örtü yasak (1990’lar–2000’ler) Üniversitelerde başörtüsü yasaklandı ama peruk takmak serbest bırakıldı; öğrenciler kimliğini saklamaya zorlandı, üniversiteler ideolojik kontrol alanlarına döndü, mantık tamamen çöktü. “İkna odaları” kara bir leke olarak Cumhuriyet tarihine geçti. ➡ Örtüyü yasaklayıp peruğu serbest bırakmak tarihin en bariz trajikomik çelişkilerindendi.

25) Kadına seçilme hakkı var ama başörtülü vekile yemin yasak: Merve Kavakçı'nın meclisten kovulması (1999) “Kadınlara seçme-seçilme hakkını biz verdik” diye övünen zihniyetin gerçek yüzü, 1999’da tüm Türkiye’nin gözü önünde ortaya çıktı. Halkın oylarıyla seçilmiş bir kadın milletvekili olan Merve Kavakçı, sadece başörtülü olduğu için Meclis’te yemin ettirilmedi, adeta linç edildi. Dönemin Başbakanı kürsüden, “Bu kadına haddini bildirin!” diye bağırdı; CHP sıraları skandala alkış tuttu; medya saatlerce süren bir itibar suikastına girişti. Kadın siyasetçi olmak serbestti ama başörtülü kadın siyasetçi olmak yasaktı! Demokratik temsil, halk iradesi ve kadın hakkı bir gecede çöpe atıldı. ➡ Bu olay, “özgürlük naraları atan” çevrelerin gerçekte başörtülü kadınlara tahammül bile edemediğinin ibretlik bir trajikomik vesikası olarak tarihe geçti.